Ձկները հանդիսանում են իսկական ջրային կենդանիներ, որոնք հարմարվելով տվյալ կենսակերպի պայմաններին՝ կարողացել են «նվաճել» համաշխարհային օվկիանոսը: Իզուր չեն ասում. «զգում է իրեն, ինչպես ձուկը՝ ջրում»:
Ջրային կենսամիջավայրում գոյությունը ունի իր բարդությունները, որոնք կարողացել են հաղթահարել ձկները և հաստատվել օվկիանոսում:
Գոյության տվյալ պայմաններում հարմարվելու համար անհրաժեշտ էր.
1. Հաղթահարել ջրի դիմադրությունը և լողալ ջրի հոսանքին համարժեք. ձկների երկկողմանի տափակացած, լորձապատ, շրջհոսելի և կտրուկ չհատվածավորված մարմինը լուծում է այդ խնդիրը:
2. Պահպանել հավասարակշռություն ջրում. ձկների լավ զարգացած և ըստ գործառույթների տարբերակված ուղեղը ապահովում է տվյալ խնդրի լուծումը:
3. Տեղաշարժման առավելագույն հնարավորություններ. ողնաշարավորներին բնորոշ 2 զույգ վերին և ստորին վերջույթները ձևափոխվել են լողակների, գոյացել են նաև հավելյալ լողակներ:
4. Ջրում արագ սուզվելու և վեր բարձրանալու ընդունակություն. ձկների աղիքի պատից գոյացել է հատուկ գոյացություն՝ լողափամփուշտ, որը լցվում է գազերով կամ դատարկվում է: Արդյունքում փոխվում է ձկան քաշը և նա սուզվում է կամ վեր բարձրանում:
Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ ձկները հնագույն, միջավայրին առավելագույնս հարմարված և ակտիվ կենսակերպ վարող են:
Մարսողական համակարգ
Ձկները սնվում են խիստ բազմազան օրգանիզմներով՝ ջրային բույսերով, մանր խեցգետնակերպերով, միջատներով ու թրթուրներով: Ձկների մի մասը ազատ հետերոտրոֆ կենդանիներ են, իսկ մյուս մասը՝ գիշատիչներ են: Ձկների մեջ մակաբույծ ձևեր համարյա չեն հանդիպում: Ձկները ունեն մարսողական համակարգի ընդհանրական կազմություն՝ բերանով սկսվող և հետանցքով ավարտվող:
Ձկների բերանը ներկայացված է գանգի մաս կազմող վերին և ստորին ծնոտներով:
Ձկները արդեն իսկ ձեռք են բերել լավ զարգացած մարսողական գեղձեր՝ լյարդ և ենթաստամոքսային գեղձ. դրանք դուրս են տեղակայված մարսողական խողովակից և ծորաններով բացվում են բարակ աղիքում:
Սննդի հիմնական մարսումը կատարվում է ստամոքսում՝ իր իսկ մարսողական հյութերի ազդեցությամբ և բարակ աղիներում՝ մեծամասամբ մարսողական գեղձերի արտադրած հյութերի ազդեցությամբ:
Մարսողական համակարգը կազմված է բաժինների հետևյալ հերթագայությունից՝
1. բերան, 2. կլան, 3. կերակրափող, 4. ստամոքս, 5. բարակ աղիք, 6. հաստ աղիք, 7. հետանցք
Արտազատական համակարգ
Ողնաշարավորների օրգանիզմում կենսագործունեության հեղուկ արգասիքները և ջրի ավելցուկը ձևավորում են մեզ:
Ձկների արտազատական համակարգը ունի հետևյալ կառուցվածքային և գործառնական հերթագայությունը.
1. մարմնի խոռոչում տեղակայված զույգ շագանակագույն երիկամների ողողում երակային արյամբ,
2. հեղուկ արգասիքների անցում արյան կազմից ժապավենաձև երիկամներ և մեզի ձևավորում,
3. երիկամներից մեզի հոսք դեպի միզածորաններ,
4. միզածորաններով մեզի կուտակում միզապարկում,
5.միզանցքով մեզի հեռացում օրգանիզմից:
Շնչառական համակարգ
Բնագիտության դասընթացից արդեն գիտեք, որ գազերը՝ այդ թվում նաև O2-ը, լուծվում են ջրում: Ջրում լուծված O2-ով շնչում են նաև ձկները: Ջրից նրանում լուծված O2-ը կլանելու համար ձկներն ունեն լավ զարգացած ջրային շնչառության օրգաններ՝ խռիկներ:
Ուշադրություն
Եթե ուշադիր դիտեք ձկանը, կտեսնեք, որ նա անընդհատ բաց ու փակ է անում բերանը՝ ջուր կլանելով. այդպես ձուկը շնչում է ջրում:
Ձկների օրգանիզմումO2-ը բջիջներին հասնում է արյան միջոցով:
Ողնաշարավոր կենդանիների օրգանիզմում շնչառական և արյունատար համակարգերը միասին կազմում են մեկ ընդհանրական գործառնական միավոր:
Ձկների գլխի երկու կողմերում կարելի է տեսնել ականջանման, աղեղնաձև բացվող կափարիչներ: Դրանք ոսկրային ծագում ունեցող խռիկային կափարիչներն են, որոնք պաշտպանում են իրենց տակ գտնվող շնչառական օրգանները՝ խռիկները:
Խռիկները ունեն հետևյալ կազմությունը.
1.Խռիկային կափարիչներ – անընդհատ բացվել – փակվելով հեռացնում են ջուրը և պաշտպանում խռիկները:
2.Խռիկային աղեղներ – կերակրափողի կտրատված, հաստացած կռճիկանման գոյացություններ, որոնք հենքի դեր են կատարում:
3.Խռիկային առէջներ – յուրօրինակ ցանցի դեր են կատարում, սպիտակ գույն ունեն և մաղի նման պահում են կերը կլանում, որպեսզի ջրի հետ չհեռանա:
4.Խռիկային թերթիկներ – մազանոթներով հարուստ, կարմրավուն գոյացություններ են, որտեղ իրականացվում է գազափոխանակություն:
Այսպիսով, գազափոխանակության հերթականությունը հետևյալն է՝
1. բերանով ջրի մուտք դեպի կլան,
2. խռիկային առէջներով ջրի անցում,
3. խռիկային թերթիկների ողողում ջրով,
4. գազափոխանակություն արյունատար մազանոթների և ջրի միջև,
5. խռիկային աղեղներից ջրի հեռացում խռիկային կափարիչներով:
Արյունատար համակարգ
Ձկներն ունեն փակ արյունատար համակարգ:
Ձկներն ունեն երկխորշ սիրտ՝ կազմված նախասրտից և փորոքից:
Արյունը ձկների փորոքից դուրս բերող անոթը աորտան է, որը ճյուղավորվում է զարկերակների:
Արյունը ձկների նախասիրտ բերող անոթը երակներն են:
Ձկներն ունեն արյան շրջանառության մեկ շրջան. սկսվում է փորոքից և ավարտվում է նախասրտում:
O2-ով հարուստ արյունը նշում ենք կարմիր գույնով. կոչվում է զարկերակային արյուն:
CO2-ով հարուստ արյունը նշում ենք կապույտ գույնով. կոչվում է երակային արյուն:
Ձկների օրգանիզմում արյունատար համակարգի գործառնական հերթագայությունը հետևյալն է՝
1. փորոքի կծկում և երակային արյան տեղաշարժ խռիկային թերթիկներ,
2. գազափոխանակություն օդի և արյան միջև,
3. մեջքային աորտայով զարկերակային արյան շարժ դեպի հյուսվածքներ,
4. նյութափոխանակություն հյուսվածքների և արյան միջև,
5. երակներով երակային արյան վերադարձ դեպի նախասիրտ:
Ձկների սրտում, այսպիսով, առկա է միայն երակային արյուն:
Նյարդային համակարգ
Ձկների նյարդային համակարգը կազմված է`
I. գլխուղեղից – պատսպարված է գանգատուփում և ունի 5 բաժին:
II. ողնուղեղից – պատսպարված է ողնաշարի ողնուղեղային խողովակում:
III.նյարդերից – որոնք դուրս են գալիս գլխուղեղից և ողնուղեղից և նյարդավորում օրգանիզմը:
Գլխուղեղի բաժիններից յուրաքանչյուրը կարգավորում են որոշակի ակտիվություններ և ունեն հստակ հերթագայություն՝
1.Երկարավուն ուղեղ – ողնուղեղի շարունակությունն է կազմում և կարգավորում է կենսագործունեության հիմնական դրսևորումները:
2.Միջին ուղեղ – դուրս են գալիս աչքերը շարժող նյարդերը:
3.Միջակա ուղեղ – ընկալում է տեսողական գրգիռները:
4.Ուղեղիկ – ապահովում է մարմնի հավասարակշռությունը և շարժումների համաձայնեցվածությունը:
5.Առջևի ուղեղ – նյարդավորում է հոտառական զգայարանը:
Զարգացած նյարդային համակարգ ունեցող կենդանիները ունեն երկու տիպի ռեֆլեքսներ՝
1. Ոչ պայմանական – դրանք բնածին ռեֆլեքսներ են:
Եթե ակվարիումում կեր լցնենք, ապա ձկները արագ կնկատեն և կշտապեն այն կուլ տալ:
2. Պայմանական – դրանք ձեռքբերովի ռեֆլեքսներ են:
Եթե ակվարիումում կեր լցնելուն զուգահեռ մի քանի օր թխկթխկացնենք ապակու վրա, ապա թխկթխկացնենք առանց կեր լցնելու՝ ձկները արագ կհավաքվեն այնտեղ, որտեղ սովորեն կերակրվել:
Դա նշանակում է, որ թխկթխկոցի նկատմամբ ձևավորվել է պայմանական ռեֆլեքս:
Զգայարաններ
Զարգացած նյարդային համակարգ ունեցող կենդանիները լավ և արագ կողմնորոշվում են միջավայրում: Ձկների կողմնորոշումը կատարվում է լավ զարգացած զգայարանների միջոցով:
Զգայարանները արտաքին միջավայրի գրգիռները կլանող ընկալիչներ են:
Վերլուծիչները գլխուղեղի հատուկ կենտրոններ են, որոնք զգայարաններից ստանում են գրգիռները, մշակում և օրգանիզմին ուղարկում են գործարկման հրամաններ:
Տեսողական զգայարան – գլխի առջևի երկու կողքերում տեղակայված զույգ, խոշոր, պարզ աչքերն են:
Ձկների տեսողությունը թույլ է զարգացած՝ պայմանավորված ջրային միջավայրում լույսի տարածման առանձնահատկություններով: Մոտ տարածություններում ձկները տարբերում են առարկաների ձևն ու գույնը:
Հոտառական զգայարան – գլխի վրա՝ աչքերի առջևում գտնվող զույգ քթանցքներն են, որոնցում գտնվում են հոտառական պարկերը:
Ձկներն ունեն լավ զարգացած և սուր հոտառություն: Դա լավ գիտեն ձկնորսները, քանի որ խայծին բուրավետ յուղեր են ավելացնում:
Լսողական զգայարան – գլխի երկու կողմերում, աչքերի հետևում տեղակայված զույգ ներքին ականջներն են:
Ջուրը ավելի խիտ միջավայր է, քան օդը, հետևաբար նրանում ցանկացած տատանում, այդ թվում նաև ձայնը, ավելի լավ է տարածվում: Դրանով պայմանավորված ձկները գերազանց լսում են, ավելին՝ նրանք ձայներ են արձակում՝ ծվծվում, խռխռացնում, սուլում:
Ուշադրություն
Այսպիսով «ձկան պես խուլ ու համր» արտահայտությունը իրականությանը այդքան էլ չի համապատասխանում:
Շոշափելիքի և ճաշակելիքի զգայարան – բերանի շուրջ առկա բեղիկները, մսոտ շրթունքներն ու համի քեմոընկալիչներն են:
Կողագիծ – մաշկում գտնվող հատուկ զգայական խողովակ է, որը մարմնի երկու կողմերում թեփուկների գծային հատուկ անցքերի շնորհիվ հաղորդակցվում է արտաքին միջավայրի հետ:
Կողագծի օրգանը բնորոշ է միայն ձկներին, քանի որ կապված է ջրային միջավայրում կենսագործունեության և նյարդային համակարգի պարզ կառուցվածքի հետ:
Կողագծի միջոցով ձկները զգում են ջրի տատանումները, հոսանքի ուժը, ուղղությունը, տարբեր առարկաներից անդրադարձած ալիքները:
Կողագիծը ձկների գլխավոր զգայարանն է:
Եվա Սմբատյան 